Het verhaal van de Hofvijver

De Hofvijver is misschien wel hét visitekaartje van Den Haag. Dit prachtige water staat al op de oudste Haagse stadsgezichten veelvuldig afgebeeld en wordt ook nu nog dagelijks vastgelegd door toeristen. Wat is de geschiedenis van deze bijzondere vijver?

Bouw van het Binnenhof

De Hofvijver begint zijn carrière zo’n 700 jaar geleden als onderdeel van de slotgrachten om het Binnenhof. In de eerste helft van de 13^e eeuw laten de graven van Holland op deze plek - nu het politieke hart van Nederland - een versterkt slot bouwen. Om dit slot te beschermen tegen indringers laten zij dubbele grachten om het Binnenhof graven. Op de plek van de Hofvijver ligt op dat moment vermoedelijk nog slechts een bescheiden meertje met onvoldoende water voor de slotgrachten. Hoe kunnen de grachten blijvend van vers water worden voorzien?

Kopie van plattegrond Den Haag in 1570 (uitsnede), Cornelis Elandts, 1663, Haags Historisch Museum

Uitstroomopening Haagse Beek.jpg

Uitstroomopening Haagse Beek in Hofvijver, 2017, Wikimedia

De Haagse Beek

Hiervoor is het aanleggen van een sloot vanaf een geschikte waterbron noodzakelijk. Geen gemakkelijke opgave, aangezien het Binnenhof is gebouwd op een hooggelegen strandwal. Een eerste poging vanaf het terrein van Schuddegeest (ter hoogte het huidige Burgemeester de Monchyplein) blijkt dan ook niet toereikend. Daarom wordt er een verbinding gegraven tussen Schuddegeest en het Wijndalermeer in Segbroek. Voortaan voorziet deze Haagse Beek de slotgrachten van water, al zijn er in de loop van de eeuwen nog wel wat aanpassingen nodig. Waarschijnlijk is dit het moment waarop de graven van Holland kunnen starten met de aanleg van de Hofvijver.

De geboorte van de Hofvijver

Wanneer de Hofvijver precies is gegraven, is helaas niet bekend. De ‘viver’ wordt in ieder geval genoemd in een grafelijkheidsrekening uit 1353. In dat jaar wordt een aantal grachten ‘omme ten viver toe’ verder uitgediept. Ook is niet precies bekend waarom de Hofvijver is aangelegd. De vijver is voor de graven van Holland wellicht een handig hulpmiddel om de waterhuishouding van het hof en de omliggende grachten te reguleren. Bovendien verhoogt zo’n prachtige vijver ongetwijfeld het aanzien van het grafelijke hof. Het zand dat bij het uitgraven van de Hofvijver vrijkomt, wordt gebruikt voor het verhogen van het ernaast gelegen terrein: de Vijverberg.

De Hofvijver gezien vanaf het Doelenterrein, Hollandse school, 16e eeuw, Haags Historisch Museum

Vertier op de Hofvijver.jpg

Boven: IJspret op de Hofvijver (uitsnede), Adam van Breen, 17e eeuw, Haags Historisch Museum Onder: Watersteekspel in de Hofvijver (uitsnede), Hollandse School, 17e eeuw, Haags Historisch Museum

Bron van vermaak

De Hofvijver zorgt niet alleen voor water en aanzien. Er wordt in de loop van de eeuwen ook heel wat plezier op beleefd. Al in de middeleeuwen schaatst men graag op het ijs van de Hofvijver. In de 17^e eeuw wordt ‘colf’ op het ijs populair, een spel waarbij men met behulp van een slaghout een bal met zo min mogelijk slagen tegen een doel moet slaan. En ook zonder ijs is de Hofvijver een bron van vermaak. Vanaf de middeleeuwen tot in de 17^e eeuw vindt hier het watersteekspel plaats. Bij dit spel proberen deelnemers elkaar met een lans van een boot te duwen of steken. En natuurlijk vinden er per boot pleziertochtjes op het water plaats, zoals door graaf Albrecht van Beieren en zijn vrouw.

Vuurwerktheaters

Vanaf de 16^e eeuw worden er, ter ere van belangrijke gebeurtenissen, vuurwerktheaters in de Hofvijver opgericht. In 1749 vindt het grootste en mooiste vuurwerkspektakel plaats. Ter gelegenheid van de vrede van Aken verschijnt er in de vijver een monumentaal vuurwerkpaviljoen. Op 11 juni is het zo ver. Terwijl er muziek vanuit de Hofkapel klinkt, worden duizenden vetpotjes op het theaterdecor aangestoken. Het mooiste gedeelte van het paviljoen staat gekeerd naar het Binnenhof. Vanaf de Trêveszaal kijken stadhouder Willem IV en de leden van de Staten-Generaal toe. De ‘gewone’ burgers aanschouwen het spektakel vanaf Lange Vijverberg, met zicht op de achterkant van het paviljoen. Twee dagen later worden er nog eens 600 vuurpijlen tegelijk vanaf het theaterdecor afgestoken. Een prachtig schouwspel.

Vuurwerk bij het paviljoen op de Hofvijver, Iven Besoet, 1749, Rijksmuseum Amsterdam

Begin van eilandje op de Hofvijver (uitsnede), Frans de Momper, midden 17e eeuw, Haags Historisch Museum

Eiland

Het uiterlijk van de Hofvijver is in de loop der tijd wel wat veranderd. Zo is er van het rijk begroeide eiland in het midden van het water – nu niet meer weg te denken – aan het begin van de 17^e eeuw nog geen spoor te bekennen. In de loop van de eeuw verandert dat. Op een schilderij uit het midden van de 17^e eeuw is voor het eerst een piepklein eiland met struik te zien. In de eeuwen daarna groeit het eiland langzaam verder, tot het in de 19^e eeuw zijn huidige omvang bereikt.

Gesleutel aan de Hofvijver

En er is meer aan het uiterlijk van de Hofvijver veranderd. Zo heeft de Hofvijver tegenwoordig een rechthoekige vorm, maar lopen in de 16^e eeuw de oevers van beide korte zijdes in een bocht. Als onderdeel van een prestigieus stedenbouwkundig plan krijgt in 1631 de zijde, die later de Korte Vijverberg zou gaan heten, een kaarsrechte kade. En aan het begin van de 20^e eeuw is de tegenoverliggende zijde aan de beurt. Tot dat moment staat de bebouwing daar pal aan het water en is de Gevangenpoort de enige doorgang voor verkeer. Door de toenemende verkeersdrukte is deze situatie niet langer houdbaar. Daarom wordt een deel van de Hofvijver gedempt, om plaats te maken voor een nieuwe verkeersweg.

Schoolplaat met daarop de nieuwe verkeersweg naast de Hofvijver, Gabrielse, 1950, Haags Historisch Museum

Pan gebruikt bij demonstratie aan de Hofvijver tegen coronamaatregelen, 2020, collectie Haags Historisch Museum

Protesten

Vanwege de directe ligging aan het Binnenhof is de Hofvijver regelmatig locatie van protestacties. Zo schieten studenten in 2008 met een blaaspijp canabiszaadjes naar het eiland van de Hofvijver om zich uit te spreken tegen het conservatieve klimaat in Nederland. In 2020 verstoren demonstranten vanaf de Lange Vijverberg met veel kabaal een televisietoespraak van minister-president Mark Rutte vanuit het torentje. Zij voeren hiermee actie tegen de strenge coronamaatregelen van dat moment. En in 2023 duiken klimaatactivisten van Extinction Rebellion in de Hofvijver om kiezers op te roepen klimaatbewust te stemmen bij de naderende verkiezingen.

Van watervoorziening naar selfiespot

De Hofvijver kent dus een rijke geschiedenis. Eens begonnen als watervoorziening van het hof groeide de vijver uit tot visitekaartje van de stad, protestlocatie en bron van vermaak. Nog steeds zijn de Hofvijver en Lange Vijverberg een geliefde plek om te flaneren, bijzondere evenementen te organiseren of gewoon een mooi plaatje te schieten. En wie graag meer wil leren over deze plek kan terecht in het Haags Historisch Museum, ook gelegen aan de prachtige Hofvijver.

Meer lezen:

Jantien Overduin, De Hofvijver. Hart van Den Haag. Groengele reeks (Amsterdam 2012).

Toeristen fotograferen de Hofvijver, 2010, The Hague & Partners